Obozy NKWD na terenie Polski zaraz po II Wojnie Światowej

Zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowództwa, z 1 sierpnia 1944 r. NKWD i kontrwywiad wojskowy Smiersz (Главное управление контрразведки «СМЕРШ» Народного комиссариата обороны) zakładały na terenie Polski obozy i więzienia dla żołnierzy AK i opozycji. W ramach tego rozkazu w ciągu kilku miesięcy zatrzymano i rozbrojono ok. 25 tys. żołnierzy Armii Krajowej.

Do końca 1944 r. NKWD i Smiersz zatrzymały ok. 17 000  osób, z czego ponad 4 000 zostało przesłanych do obozów w głębi ZSRR. Oddziały sowieckie, od 1 marca 1945 r. podporządkowane Głównemu Doradcy NKWD przy polskim Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, działały w Polsce do wiosny 1947 r., a potem te funkcje przejął Urząd Bezpieczeństwa.

Liczbę zamordowanych i zamęczonych w więzieniach i łagrach w latach 1944–1956 historycy ustalili na ponad pół miliona! W tym 80 000  żołnierzy Armii Krajowej i 31 500 żołnierzy oddziałów leśnych (poakowskich, narodowych i innych).

Z dokumentacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego wiemy, że w Polsce w kwietniu 1945 r. funkcjonowało 17 obozów (Mrowino, Studzieniec, Świętochłowice – Zgoda, Jaworzno, Zimne Wody, Potulice, Jarosław, Mysłowice, Mielęcin, Wadowice, Krotoszyn, Gdańsk, Łódź, Popkowice, Poniatowa, Łęgnowo, Obóz NKWD w Trzebusce), w których było ulokowanych 27 826 więźniów.

W drugiej połowie 1945 r. liczba obozów wzrosła do 28 placówek. Doszły nowe: Głaz, Kcynia, Krzesimów, Leszno – Gronowo, Inowrocław, Oświęcim, Janikowo, Jaksice, Gniewkowo, Będzin, Targowa Górka, Abramów, Stalowa Wola, Toruń – Rudak, Kruszwica, Warszawa, Złotów.
Przestały zaś funkcjonować: Poniatowa, Gdańsk, Krotoszyn, Wadowice, Zimne Wody, Świętochłowice – Zgoda.

Od stycznia 1945 r. do sierpnia 1946 r. zatrzymały łącznie ok. 47 000 osób.
A oto niektóre więzienia i obozy NKWD na terenie PRL:

• Krzesimów koło Łęcznej działał w okresie: lipiec 1944 – sierpień 1948. Był to pierwszy obóz NKWD na terenie Polski lubelskiej, gdzie zamordowano kilkaset osób. Stąd też wywożono do łagrów sowieckich.

• Zamek w Lublinie, w styczniu 1954 r. więzienie przeniesiono do Chełma.

• Zamek w Rzeszowie to więzienia NKWD na ziemiach wschodniej RP, które działało w latach 1944–1956 i było miejscem kaźnie tych, którzy najwcześniej i najdłużej walczyli na wschodzie.

• Wronki, Rawicz, Fordon działały w latach 1945–1956. Są to trzy główne więzienia komunistyczne, które współpracowały z około 20 innych, przez które „przeszło” od 150 do 200 tysięcy żołnierzy drugiej konspiracji.

• Jaworzno, obóz pracy. 6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego na podstawie okólnika nr 42 utworzyło Centralne Obozy Pracy, powołując je w Warszawie, Poniatowej, Krzesimowie, Potulicach i Jaworznie. W latach 1950–1956 działało tu Progresywne Więzienie dla Młodocianych w Jaworznie, czyli dla młodocianych więźniów politycznych. Trafiali do niego więźniowie, których wiek nie przekraczał 21 roku życia. Historycy szacują, że przez więzienie “przeszło” ich około 5000.

• Majdanek – Obóz koncentracyjny założony przez Niemców dla Polaków. Od lipca 1944 do grudnia 1945 wykorzystany jako obóz NKWD, stąd wywożono ludzi do łagrów sowieckich.

• Przemyśl – Obóz założony jesienią 1944 r., był obozem przejściowy NKWD nr 49 dla żołnierzy AK i przeciwników okupacji sowieckiej. Wywożono stąd do obozów na Syberii i najczęściej do miejscowości Borowicze, gdzie znajdował się kompleks łagrów NKWD dla żołnierzy Armii Krajowej.

• Więzienie Montelupich w Krakowie – Od momentu wkroczenia Armii Radzieckiej w 1945 w budynku znajdowało się ciężkie więzienie Urzędu Bezpieczeństwa i NKWD, przez które przeszło kilka tysięcy polskich żołnierzy, głównie z Armii Krajowej oraz WiN, z których część wywieziono w głąb ZSRR na zesłanie.

• Poznań „Specłagier NKWD nr 2 – Dokumenty świadczą o ponad 800 więźniach przebywających w tym obozie w 1945 r., a później, był do dyspozycji poznańskiego WUBP. Wśród przetrzymywanych znajdowali się wyżsi oficerowie AK, a także żołnierze NSZ i działacze SN. W Poznaniu istniał także lagier NKWD nr 177.

• obóz NKWD w Trzebusce koło Sokołowa Małopolskiego istniał od sierpnia do października 1944). Funkcjonariusze NKWD w lasach, przy pobliskiej miejscowości Turzy zamordowali ok. 300 więźniów obozu. Miejsce to nazwano „Małym Katyniem”.

• KL Warschau Obóz koncentracyjny – Konzentrationslager. Od stycznia 1945 r., do maja 1954 r. prowadzony przez NKWD, a potem do 1949 r. przez UB. Obóz Pracy przy ul. Gęsiej, gdzie w straszliwych warunkach przetrzymywano żołnierzy Armii Krajowej, jeńców i „innych przestępców”. Zachowały się przekazy o egzekucjach w tym obozie, dokonywanych przez NKWD. Po wojnie poniosło tu śmierć ok. 1800 osób.

• Skrobów koło Lubartowa. Lubelszczyzna. Obóz NKWD dla żołnierzy AK działający 1944–1945.

• Kąkolewnica Obóz NKWD dla żołnierzy AK, działający od września 1944 r. do listopada 1945 r. przebywało 2500-3000 więźniów. W okresie od jesieni 1944 do przełomu stycznia i lutego 1945 roku rozstrzeliwano żołnierzy AK, ale także WiN i BCh.

• Rembertów – Specjalny obóz NKWD nr 10 na terenie fabryki Zakładów Amunicyjnych “Pocisk” SA, dla 8000 Polaków, żołnierzy i działaczy Polskiego Państwa Podziemnego. Od września 1944 do lipca 1945 r. NKWD więziło tu, m.in. gen. Emila Fieldorfa „Nila”.
21 maja 1945 oddział AK rozbił więzienie i uwolnił 1446 osób, przeznaczonych do wywiezienia do Rosji.

• Oświęcim Obozy NKWD i UB, do jesieni 1945 r. w byłym obozie lub w pobliżu, koło dworca kolejowego „Gemeinschaftslagru”.
Drugi z obozów,założony w obrębie byłego Auschwitz II, czyli Birkenau w Brzezince, istniał do marca 1946 roku. W obozach tych przebywało około 15 000 osób, głównie opornych Polaków wobec komunistycznej władzy. Komendantem obozu był sowiecki pułkownik o nazwisku Masłobojew.

Na terenie Śląska działało blisko 30 innych mniejszych obozów NKWD, o których zachowały się jedynie fragmentaryczne relacje ludności miejscowej i osób więzionych.

• Toszek obóz NKWD, w którym w przeciągu siedmiu miesięcy zmarło około 3300 więźniów, a około 1000 osób zmarło z wycieńczenia, wkrótce po wyjściu z niego na wolność.

• Kędzierzyn i Blachownia oraz w Huta „Hermann Göring” w Łabędach to obozy NKWD, gdzie więźniowie demontowali fabryki i urządzenia, wywożone później do Związku Radzieckiego.

• Obozy NKWD w Ciechanowie, Działdowie, Świebodzinie i Grudziądzu, z których wyruszyło do obozów około 25 tysięcy osób w głąb Rosji.

• Mrowino – Obóz NKWD dla polskich więźniów politycznych od 1945 do 28 czerwca 1956 roku, kiedy to, ok. godz. 18:30 powstańcy poznańscy napadli i wyzwolili jeńców.

• Działdowo – Obóz NKWD powstał na miejscu obozu zagłady założonego przez Niemców, w którym zginęło około 10 000 Polaków. Obóz Nakazowo-Rozdzielczy NKWD Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych. Obóz był też obozem przejściowy przy wysiedleniach Polaków z terenu Pomorza do łagrów Związku Sowieckiego. Działał od 18 stycznia 1945 do października 1945 r., z Powiatową Komendanturą Wojenną, której komendantem był mjr Witalim Szitow.

• Białystok – ul. Ogrodowa. W 1944 r. więzienie i siedziba NKWD

• Kolno – więzienia i siedziba NKWD.

• Elbląg – obóz specjalny NKWD.

Wykaz IPN miejsc grzebania ofiar zbrodniczej działalności aparatu terroru w Polsce w latach 1944–1956 zawiera 186 miejsc, w których spoczywają szczątki ofiar komunistycznego państwa bezprawia.