Białe autobusy Czerwonego Krzyża

Mało kto w XX wieku poświęcił tyle wysiłku i odwagi na rzecz idei Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, co szwedzki hrabia Folke Bernadotte.

Urodził się on 2 stycznia 1895 roku w rodzinie królewskiej, a jego dziadkiem był król Oskar II. Uczęszczał do szkoły w Sztokholmie, a później do Wojskowej Akademii Karlberg. Egzamin oficerski zdał w 1915 roku i stopniowo doszedł do rangi majora. Władał biegle sześcioma językami obcymi. W 1928 roku ożenił się z Estelle Romaine Manville (1904-1984), z którą miał czterech synów. Dwóch z nich zmarło w dzieciństwie. W 1933 roku hrabia Folke Bernadotte reprezentował Szwecję na wystawie „Wiek Progresu” w Chicago, a w latach 1939-1940 był komisarzem generalnym na Światowych Targach w Nowym Jorku. Przez wiele lat działał aktywnie w harcerstwie szwedzkim i został dyrektorem tej organizacji w 1937 roku. W 1944 roku został wiceprzewodniczącym Szwedzkiego Czerwonego Krzyża.

Z ramienia tej organizacji w ostatnich miesiącach II wojny światowej odbył kilka spotkań z różnymi nazistami niemieckimi w celu wynegocjowania uwolnienia więźniów z niemieckich obozów koncentracyjnych. Początkowo akcja ta skierowana była tylko na ratowanie Skandynawów, ale szybko rozszerzyła się na inne narodowości. Hrabia spotkał się kilkakrotnie z Heinrichem Himmlerem, jednym z najbardziej okrutnych zbrodniarzy hitlerowskich. Wiosną 1945 roku Himmler został na krótko mianowany komendantem całej armii niemieckiej.

Podczas negocjacji hrabiego Bernadotte z wysokimi nazistami niemieckimi, wśród nich także z Himmlerem, w dniach 17-21 lutego 1945 roku dyskutowano o uwolnieniu Norwegów i Duńczyków więzionych w obozach niemieckich. Himmler określił ich liczbę na 2000-3000, natomiast hrabia Bernadotte powiedział, że posiada dowody na to, że jest ich tam 13 000.

Kolejne spotkanie nastąpiło 24 kwietnia 1945 roku w miejscowości Lubeka (Lubeck) w Niemczech. Himmler poprzez Bernadotta złożył propozycję premierowi Churchillowi i prezydentowi Trumanowi (bez wiedzy Adolfa Hitlera), według której Niemcy poddałyby się tylko zachodnim aliantom (Anglii i Ameryce), natomiast nadal prowadziłyby walkę ze Związkiem Radzieckim. Propozycja została odrzucona, zaś alianci powiadomili Stalina o całej sprawie i swojej lojalności. Według dokumentów brytyjskiego wywiadu Himmler próbował wynegocjować azyl dla siebie i 200 wysokich nazistów niemieckich za gotówkę i uwolnienie  3500 Żydów więzionych w obozach koncentracyjnych. Mieli oni być przewiezieni do Szwajcarii dwoma transportami kolejowymi. Po spotkaniu Bernadotta z Himmlerem w dniu 1 maja 1945 roku, dzień po śmierci Hitlera. szwedzka gazeta Svenska Dagbladet napisała, że „Bernadotte wynegocjował uwolnienie 15000 ludzi z niemieckich obozów koncentracyjnych, w tym 8000 Duńczyków i Norwegów oraz 7000 kobiet francuskich, polskich, czeskich, brytyjskich, amerykańskich, argentyńskich i chińskich”. 

Obóz koncentracyjny Neuengamme w okolicy Hamburga został ustanowiony jako podobóz Sachsenhausen. Największe grupy więźniów stanowili Rosjanie (34 350), Polacy (16 900), Żydzi (13 000), Francuzi (11 500) i Niemcy (9200). 19 kwietnia 1945 roku, kiedy brytyjskie wojska zaczęły się zbliżać do Neuengamme, esesmani  postanowili ewakuować około 9000 więźniów w kierunku Lubeki. Załadowano ich do trzech statków zacumowanych na Morzu Bałtyckim. 3 maja 1945 roku Brytyjskie Lotnictwo Królewskie zbombardowało dwa statki “Cap Arcona” i “Thielbek” sądząc, że znajdują się na nim uciekający do Norwegii Niemcy. Zginęło wówczas 6500-7000 więźniów (niektóre źródła podają nawet liczbę 9000). Archiwa niemieckie Arolsen Archives znajdujące się w Bad Arolsen w środkowych Niemczech przechowują 2800 przedmiotów osobistych, które należały do więzienie. Ich portal podaje, że większość tych przedmiotów należała do Polaków, którzy zginęli w czasie bombardowania przez angielskie lotnictwo.

Misja hrabiego Bernadotte zajęła około dwóch miesięcy. Łatwo rozpoznawalne, pomalowane na biało autobusy z emblematem Czerwonego Krzyża na dachu i bokach samochodów, pomimo wyraźnego oznakowania, narażone były na wielkie niebezpieczeństwo z powodu utrudnień na tle politycznym i przejazdów przez tereny bombardowane przez zachodnich Aliantów. W operacji tej wzięło udział 308 osób personelu medycznego z 20 lekarzami, 36 autobusów szpitalnych, 19 ciężarówek, 7 samochodów osobowych oraz kuchnia polowa. Przewożono pełne zaopatrzenie na całą podróż włącznie z żywnością i paliwem, które nie mogły być uzyskane na terenie Niemiec. Ogólnie uratowano około 21 000 ludzi, w tym 8000 Duńczyków i Norwegów, 5911 Polaków, 2629 Francuzów, 1615 Żydów i 1124 Niemców.

Po kapitulacji hitlerowskich Niemiec białe autobusy kontynuowały swoje misje w maju i czerwcu, przewożąc około 10 000 więźniów. Ogółem białe autobusy Szwedzkiego Czerwonego Krzyża uratowały około 31 000 ludzi, w tym 6500-11 000 Żydów.

20 maja 1948 roku hrabia Folke Bernadotte został mianowany pokojowym mediatorem w Radzie Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych do spraw konfliktu arabsko-izraelskiego. Już 10 dni później zainicjował on konferencję dla obu stron, a 11 czerwca udało mu się doprowadzić do 30 dniowego wstrzymania ognia. 28 czerwca przedłożył on Lidze Arabskiej i rządowi Izraela plan pokojowy, który obie strony w części odrzuciły. 8 lipca walki wznowiono aż do kolejnego zawieszenia broni 18 lipca. Żydowska organizacja podziemna Lechi, nie aprobująca propozycji Bernadotta, nazwała go brytyjskim agentem i potępiła go za kooperację z Niemcami w czasie II wojny światowej. 17 września w wieku 53 lat Folke Bernadotte został zastrzelony w Jerozolimie przez nacjonalistów izraelskiej grupy Lechi. Razem z nim zginął francuski obserwator Narodów Zjednoczonych pułkownik Andre Serot. Trzy dni po śmierci hrabiego Bernadotta jego raport końcowy został opublikowany w Paryżu. Jego ciało zostało zwrócone Szwecji, a rząd szwedzki zorganizował honorowy pogrzeb. Wkrótce potem wydano w Szwecji książkę Bernadotta pt. „Zamiast broni”.

Szwedzka bohaterska misja hrabiego i jego ekipy została jednak doceniona. W czasie uroczystości w Tel Avivie w maju 1995 roku, w której brał udział vice-premier Szwecji, izraelski Minister Spraw Zagranicznych Shimon Peres (urodzony jako Szymon Perski w Polsce), wyraził “potępienie terroru i żal, że Bernadotte zginął z rąk terrorystów”.  Został on upamiętniony w Yad Vashem Muzeum Zagłady w Jerozolimie. W październiku 1998 roku hrabia Folke Bernadety został pośmiertnie odznaczony jednym z najważniejszych medali Dag Hammarskjold, nadawanym przez Narody Zjednoczone osobom, które straciły życie w czasie pełnienia służby na rzecz pokoju.

Lidia Waluk-Legun

„White buses” Jack DuArte
www.arolsen-archives.org
www.encyclopedia.ushmm.org