Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich to jedyny taki twór polityczny w historii świata. Obejmował obszar 22,4 miliona km kw., skupiał ponad 100 narodowości i grup etnicznych. ZSRR rozciągał się w 11 strefach czasowych na 2. kontynentach. Dlatego znaleźć można tu każdy krajobraz, od morza po góry, od wysp, półwyspów, przylądków, zatok i jezior, po stepy, wulkany, tajgę, tundrę, rozległe bagna i pustynie.
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich powstał w 1922 roku (był to też rok, w którym ukształtowały się granice II RP), a skończył się w 1991 roku, czyli w czasach “wolnej” Polski, dzięki której rozpoczęły się zmiany polityczne w Europie Wschodniej, które w konsekwencji przyspieszyły rozpad ZSRR.
![](https://sablane.pl/wp-content/uploads/2022/12/17-9-1939.jpg)
Powyższa mapa prezentuje granice podczas IV rozbioru Polski, który miał miejsce 17 września 1939 roku. Jest to data, niezmiernie ważna, ponieważ jest ona początkiem eksterminacji narodu polskiego, którą zgotowali Niemcy i Rosjanie. Data ta, to początek niespotykanych do tej pory deportacji ludności polskiej. Kresy Wschodnie, zajęte przez Armię Czerwoną, były szczególnie dotknięte brutalną wywózką i przesiedleniami. Warto wspomnieć, że przesiedlenia dotknęły nie tylko ludność polską, ale wszystkich narodowości, które znalazły się w granicach ZSRR. Kierunek tych deportacji był tylko jeden: dalej na Wschód. Pisałam już o tym tutaj.
ZSRR rozciągał się pomiędzy 35°08’ a 81°50’ szerokości geograficznej północnej i 19°38’ długości geograficznej wschodniej a 169°40’ długości geograficznej zachodniej, czyli sięgało aż na drugą półkulę. Rozciągłość równoleżnikowa ZSRR wynosił ok. 9 000 km, a południkowa ok. 45 00 km. Długość granicy to ponad 60 000 km., z czego ok. 40 000 to granice morskie.
![](https://sablane.pl/wp-content/uploads/2022/12/zsrr_red.png)
Obszar ZSRR to różnorodnie ukształtowana powierzchnia, na której znalazły się tereny depresyjne na Nizinie Nadkaspijskiej, jak i góry, tzw. siedmiotysięczniki w Pamirze czy Tienszan. To także różnoraki klimat a z nim związana różnorodna roślinność, która zmieniała się od śródziemnomorskich plaż na Krymie, przez rozległe pustynie Azji Centralnej, po największe na świecie kompleksy leśne tajgi i wieczną zmarzlinę na krańcach północnych. Obszar ZSRR otaczają wody 13 mórz, które należą do basenów 3 oceanów: Atlantyckiego, Arktycznego i Spokojnego. Znajduję się tu również największe na świecie morze śródlądowe: Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie, które obecnie wysycha. Do basenu Atlantyku należą 3 morza: Bałtyckie, Czarne i Azowskie. Do basenu Oceanu Arktycznego należy 6 mórz: Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie i Czukockie, gdzie ich granice wyznaczają wyspy: Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Ziemia Północna, Wyspy Nowosyberyjskie i Wyspa Wrangla oraz półwyspy: Kola, Jamał, Tajmyr. Do basenu Oceanu Spokojnego należą 3 morza: Beringa, Ochockie i Japońskie, które oblewają dalekowschodnie krańce ZSRR, z granicami są wyspa Sachalin oraz Półwysep Kamczatka.
Zatem, jak widać z powyższego opisu, ZSRR to podzielony na krainy obszar, z ich wyraźnymi naturalnymi granicami, którymi są góry i rzeki. Najlepszym środkiem transportu, aby zobaczyć tą różnorodność jest Kolej Transsyberyjska. Została ona wybudowana w latach 1891–1916 i jest najdłuższą linią kolejową na świecie. Początek trasy jest w Moskwie a koniec we Władywostoku. Trasa liczy 9288 km a sama podróż trwa 6 dni. Dziś podróżujemy w wygodnych przedziałach, natomiast osoby deportowane w XX w. odbywały tę samą trasę w bydlęcych wagonach, często w ścisku, bez możliwości swobodnego poruszania się.
![](https://sablane.pl/wp-content/uploads/2022/12/trannasyber.-1024x691.jpg)
Trasa zaczyna się od Niziny Wschodnioeuropejskiej, która zajmuje prawie całą europejską część ZSRR i ciągnie się od granicy z Polską, aż do góry Ural. Jest to monotonny krajobraz. Na południowym krańcu niziny od południa leżą Karpaty Wschodnie, następnie Półwysep Krymski i góry Kaukaz. Ciągną się one od Morza Czarnego do Morza Kaspijskiego. Od północy leży Karelia ze swoim tysiącem jezior, wśród których znajdują się 2 największe: Ładoga i Onega, oraz wspomniane wcześniej wyspy archipelagu Ziemia Franciszka Józefa.
Syberia dzieli się na Wschodnią i Zachodnią. Cała zajmuje obszar rozciągający się od gór Ural, poprzez Oceany Arktyczny i Spokojny do stepów Kazachstanu i Mongolii. Zachodnia Syberia ma powierzchnę około 2,5 miliona km kw. i jest to w większości Nizina Zachodniosyberyjska. Ciągnie się ona od Uralu po rzekę Jenisej. Jej dość jednolity obszar o niewielkim spadku terenu utrudnia odpływ wód, co skutkuje olbrzymimi obszarami bagiennymi. Nizina Zachodniosyberyjska ma równoleżnikową strefę klimatyczno-roślinną. Od północy znajduje się na niej: tundra, tajga, lasostep i na południu step. Południe niziny zamyka pasmo gór Ałtaj z najwyższym szczytem Biełuchą 4506 metrów n.p.m.
![Sajan Wschodni, w tle masyw Munku Sardyk/Wikipedia Sajan Wschodni, w tle masyw Munku Sardyk/Wikipedia](https://sablane.pl/wp-content/uploads/cache/2022/12/Sajan-Wschodni-w-tle-masyw-Munku-Sardyk/1073278989.jpg)
![Sajan Wschodni, widok z Przełęczy Czterech/Wikipedia Sajan Wschodni, widok z Przełęczy Czterech/Wikipedia](https://sablane.pl/wp-content/uploads/cache/2022/12/Sajan-Wschodni-widok-z-Przełęczy-Czterech/3452437602.jpg)
![Jeden z wierzchołków Gór Bajkalskich w Bolszyich Kotach/Wikipedia Jeden z wierzchołków Gór Bajkalskich w Bolszyich Kotach/Wikipedia](https://sablane.pl/wp-content/uploads/cache/2022/12/Jeden-z-wierzchołków-Gór-Bajkalskich-w-Bolszyich-Kotach/810076413.jpg)
![Pustynia polarna na Ziemi Franciszka Józefa/Wikipedia Pustynia polarna na Ziemi Franciszka Józefa/Wikipedia](https://sablane.pl/wp-content/uploads/cache/2022/12/Pustynia-polarna-na-Ziemi-Franciszka-Józefa/3949678755.jpg)
![Kwitnąca latem tundra nad Morzem Czukockim/Wikipedia Kwitnąca latem tundra nad Morzem Czukockim/Wikipedia](https://sablane.pl/wp-content/uploads/cache/2022/12/Kwitnąca-latem-tundra-nad-Morzem-Czukockim/1748191715.jpg)
![Tajga na Syberii/Nizina Zachodniosyberyjska/Wikipedia Tajga na Syberii/Nizina Zachodniosyberyjska/Wikipedia](https://sablane.pl/wp-content/uploads/cache/2022/12/Tajga-na-Syberii-Nizina-Zachodniosyberyjska/1043213178.jpg)
Na trasie Kolei Transsyberyjskiej znajdują się takie miasta jak Omsk. Omsk leży nad rzeką Irtysz i znajduje się ok. 2500 km od Moskwy. To właśnie tu zostali zesłani Polacy w 1832 roku za udział w powstaniu listopadowym (2500 osób) i po kolejnym powstaniu styczniowym (10800 osób). Do dziś w okolicach Omska znajdują się kolonie karne.
Nieoficjalną stolicą Syberii jest miasto Nowosybirsk, przed 1917 rokiem nazywanym Nowomikołajewskiem. Leży ono 3333 km od Moskwy.
Jednym z bardziej znanych dla Polaków miast na Syberii jest Irkuck. Na przełomie XVIII i XIX wieku Irkuck stał się ośrodkiem administracyjnym i gospodarczym Syberii Wschodniej. Od czasów carycy Katarzyny II jest miejscem zesłań politycznych. Wśród których byli:
- podróżnik i geolog Aleksander Czekanowski;
- geolog i przyrodnik Jan Czerski;
- odkrywca i lekarz Benedykt Dybowski
- i wielu innych.
W 1866 roku w okolicach Irkucka zostało wzniecone przez polskich zesłańców (po powstaniu styczniowym), powstanie zabajkalskie. Przywódcami powstania byli: Narcyz Celiński, Gustaw Szaramowicz, Władysława Kotkowski i Jakub Reiner. Wszystkich stracono 27 listopada 1866 roku.
![](https://sablane.pl/wp-content/uploads/2022/12/powst.zabajkalskie.jpg)
Kolejnymi miastami jakie znajdują się na trasie kolei transsyberyjskiej są:
- Czyta – dawny zimowy obóz Kozaków oraz miejsca zsyłek;
- Swobodnyj z obozem więziennym opisanym przez Aleksandra Sołżenicyna w “Archipelag GUŁag”.
Kolej transsyberyjska kończy swoją trasę we Władywostoku. W 1910 roku, właśnie we Władywostoku urodził się polski pilot Stanisław Daniel, który wraz z rodzicami w listopadzie 1920 przybył do Polski, by później walczyć o jej wolność.
Ten wstęp miał pokazać jak wielkim i potężnym państwem było ZSRR. Do jak odległych terenów dojeżdża kolej transsyberyjska. Jak ogromny obszar zajmuje Syberia. Jak różnorodnie gospodarczo, społecznie, etnicznie, krajobrazowo i geograficznie było to państwo. I w końcu, jak historycznie przerażający był to teren…
Brytyjski pisarz i podróżnik Colin Thubron pod koniec lat 90. XX wieku w swojej książce “Po Syberii” napisał:
Syberia: zajmuje jedną dwunastą powierzchni lądu na Ziemi, a mimo to nie zostawia żadnych pewniejszych śladów w umyśle. Ponure piękno i niezatarty lęk. Pustka zaczyna doskwierać. Dopiero kilka lat temu otwarto pięć miast rozproszonych wzdłuż linii Kolei Transsyberyjskiej – i to dla cudzoziemców objętych nadzorem. Tymczasem Syberia schowała się w plotkę. Białe przestrzenie do dziś są źródłem fantazji i obaw. Jest miejsce, gdzie białe żurawie tańczą na wiecznej zmarzlinie, gdzie wielkie miasto dryfuje zagubione wśród morskiej kry, gdzie mamuty śpią pod lodowcami. Jest miejsce (aż strach pomyśleć), gdzie wciąż trwa w sekrecie koszmar Gułagu, gdzie odbudowuje się silosy rakietowe…
Colin Thubron
Zobacz także:
Gułagi w ZSRR, cz. 2: Lata 1918–1960
Zobacz także
Berezwecz – kolejny Katyń
Covid? Na pewno nie o to chodziło…
Zapomniany obóz NKWD w Ciechanowie