Pokazowy proces szesnastu

18 czerwca 1945 roku, w Moskwie ruszył proces przeciwko władzom Polskiego Państwa Podziemnego. Polakom na podstawie fałszywych dowodów zarzucono m.in. działania przeciwko Armii Czerwonej i Związkowi Sowieckiemu oraz współpracę z Niemcami przeciwko ZSRS. Proces ten łamał podstawowe zasady prawa międzynarodowego.

Przedstawicieli władz Polskiego Państwa Podziemnego aresztowali oficerowie NKWD. Najpierw wiceprezesa Rady Jedności Narodowej i przewodniczącego Stronnictwa Narodowego, Aleksandra Zwierzyńskiego, a kilkanaście dni później: 27 i 28 marca 1945 roku, piętnastu pozostałych, których podstępnie zaproszono do Pruszkowa na rozmowy z sowieckimi dowódcami ze sztabu dowódcy I Frontu Białoruskiego, marszałka Gieorgija Żukowa. Dla przywódców Polskiego Państwa Podziemnego zaproszenie na rozmowy wystosowane przez bliżej im nieznanego gen. Iwanowa było ważne z dwóch powodów:

1. 13 lutego 1945 roku premier polskiego rządu Tomasz Arciszewski odrzucił postanowienia konferencji w Jałcie, czyli aneksję wschodnich ziem Rzeczypospolitej i przyznanie Polsce części przedwojennego terytorium Niemiec oraz potwierdzenie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.
2. Osiem dni później parlament PPP postanowił uznać te niesprawiedliwe dla Polski decyzje. Ugrupowania niepodległościowe miały jeszcze nadzieję, że wejdą do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i dzięki temu nie zdominują go komuniści.

Z Pruszkowa na Łubiankę

Akcję aresztowania przywódców Polskiego Państwa Podziemnego NKWD przygotowali bardzo starannie. Dnia 17 marca1945 roku w Pruszkowie odbyło się wstępne spotkanie polskiej delegacji z pełnomocnikiem gen. Iwanowa, płk. Konstantinem Pimienowem. Nikt jednak nie przypuszczał, że podający się za pułkownika gwardii Pimienow był oficerem NKWD i reprezentował nie gen. Iwanowa, lecz podszywającego się pod niego gen. Iwana Sierowa, tego samego, który w 1940 roku miał związek z wymordowaniem polskich jeńców z obozów w Ostaszkowie, Kozielsku i Starobielsku.

Plan rozmów ustalił z Pimienowem wicepremier w rządzie RP na uchodźstwie Jan Stanisław Jankowski, ps. „Soból”. Miały one dotyczyć polskiego stanowiska wobec władz ZSRS, uzgodnień jałtańskich oraz sytuacji na zapleczu frontu. Uspokojenie zaplecza frontu wicepremier uzależniał od zwolnienia aresztowanych i zesłanych do łagrów oficerów i żołnierzy Armii Krajowej. Takie było stanowisko rządu na uchodźstwie w Londynie, który w przesłanej Jankowskiemu instrukcji zalecał:

Rozmowy te wykorzystajcie przede wszystkim celem złagodzenia kursu w kraju i zaniechania terroru oraz deportacji.

Pimienow, zapraszając Polaków na spotkanie, dał słowo oficera, że będą bezpieczni. Z ręką na sercu zapewniał, że Rosjanie mają uczciwe zamiary. Jeden z zaproszonych, ostatni komendant główny Armii Krajowej gen. bryg. Leopold Okulicki, ps. „Niedźwiadek”, był przeciwny tym pertraktacjom z Rosjanami – wyczuwał podstęp. Jednak na wyraźne polecenie wicepremiera Jankowskiego zgodził się mu towarzyszyć podczas rozmów. Sowieci oferowali też polskim przywódcom, że po pierwszym spotkaniu w Pruszkowie przed ostatecznymi rozmowami z dowództwem I Frontu Białoruskiego dadzą im do dyspozycji samolot, aby mogli polecieć do Londynu. Sugerowali, że po konsultacjach z rządem Rzeczpospolitej Polskiej na uchodźstwie łatwiej im będzie ustalić stanowisko strony polskiej.

Spotkanie z dowódcami ze sztabu marszałka Żukowa zaplanowano na 27 i 28 marca 1945 roku w willi w Pruszkowie przy ul. Pęcickiej 3 (obecnie Armii Krajowej)

27 marca o godzinie 9 jako pierwsi na rozmowy przybyli: wicepremier Jankowski, przewodniczący Rady Jedności Narodowej Kazimierz Pużak, ps. „Bazyli”, a także minister-członek Krajowej Rady Ministrów Antoni Pajdak, ps. „Traugutt”. Przed południem, zanim do willi dotarł gen. Okulicki, Pajdak wyszedł ze spotkania i wrócił do Warszawy, aby przekazać kolegom, że negocjacje przebiegają zgodnie z planem. Nie wiedział, jednak, że zapowiadany w Pruszkowie gen. Iwanow się nie pojawił. Po obiedzie Pimienow poinformował Polaków, że na rozmowy z generałem pojadą gdzie indziej. Jankowski z Pużakiem pojechali jednym samochodem, a Okulicki drugim. Wicepremier i przewodniczący RJN zostali przewiezieni do siedziby NKWD na warszawskiej Pradze. Z gen. Okulickim spotkali się dopiero następnego dnia na polowym lotnisku. Tam wsiedli do samolotu i zamiast do Londynu polecieli do Moskwy, gdzie przewieziono ich do katowni NKWD na Łubiance.

28 marca na planowane rozmowy w pruszkowskiej willi przybyło 11 przedstawicieli władz PPP oraz tłumacz Józef Stemler. Nie przypuszczali oni, że zostali podstępnie zwabieni. Płk Pimienow poinformował gości, że gen. Iwanow czeka na nich w innym miejscu. Rosjanie zawieźli Polaków do podwarszawskich Włoch i uwięzieni w dwóch domach.

Rano 29 marca przewieziono Polaków na polowe lotnisko, gdzie spotkali aresztowanego wcześniej w Milanówku Aleksandra Zwierzyńskiego. Rosjanie zabrali Polaków do samolotu, który po kilku godzinach lotu wylądował w okolicach Iwanowa. Dalsza podróż odbyła się pociągiem i po przejechaniu około 300 kilometrów dojechali do Moskwy. Z pociągu zawieziono ich bezpośrednio do więzienia na Łubiance.

O aresztowaniu polskich przywódców szybko dowiedziały się polskie władze w Londynie. Prezydent Władysław Raczkiewicz zaalarmował przywódców Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. A ci za pośrednictwem swoich ambasadorów próbowali interweniować. Stalin twierdził jednak, że żadnego porwania nie było. Sowieci oficjalnie potwierdzili informację o aresztowaniu Polaków dopiero na początku maja. Oskarżali ich o działalność dywersyjną na tyłach Armii Czerwonej.

Gen. Iwan Sierow za przeprowadzenie operacji porwania przywódców PPP został nagrodzony przez Józefa Stalina orderem i tytułem Bohatera Związku Sowieckiego oraz został awansowany do stopnia generała pułkownika. Natomiast polscy towarzysze w 1946 roku przyznali mu za zasługi w pracy na „kierunku polskim” najwyższe polskie odznaczenie wojskowe, czyli Krzyż Virtuti Militari IV klasy (złoty). Odebrano mu go dopiero w 1995 roku, pięć lat po jego śmierci, postanowieniem prezydenta RP Lecha Wałęsy.

Wielogodzinne przesłuchania i proces

Osadzono w moskiewskim więzieniu, Rosjanie traktowali wyjątkowo dziwnie, nie torturowali ich, nie stosowali wobec nich przemocy fizycznej, za to męczyli ich natomiast wielogodzinnymi przesłuchaniami, które często przeprowadzono w nocy. Polacy nie otrzymywali też dostatecznych racji żywnościowych, ale za to mieli zawsze świeżą i czystą pościel.

Enkawudziści przydzielili jednego śledczego do jednego więźnia. Wyjątkiem był gen. Okulicki, do którego przydzielono dwóch przesłuchujących oficerów. Przewodniczący Rządu Jedności Narodowej Kazimierz Pużak w swoich wspomnieniach podkreślił, że śledczy mieli specyficzną metodę prowadzenia śledztwa i tak opisał to w swoim pamiętniku:

Oskarżony nie otrzymuje oskarżenia sformułowanego przytoczeniem wszelkich danych, natomiast oskarżony winien sam naprowadzić na fakty ze swej działalności, codziennego życia, na podstawie których sledawatiel buduje oskarżenie. Tego rodzaju indagacja jest powtarzana w tym przeświadczeniu, że indagowany zaplącze się w szczegółach.

Kazimierz Pużak

Przesłuchania wszystkich aresztowanych, poza gen. Okulickim, zakończyły się na początku czerwca. Ostatni było przesłuchiwany generał. Na kilka dni przed rozpoczęciem procesu Polacy czuli, że pewnie niedługo trafią na salę sądową. Poprawiło się bowiem wyżywienie i dostęp więźniów do łaźni. Wreszcie dostarczono im czyste i eleganckie ubrania.

18 czerwca 15 oskarżonych wywieziono o godzinie 9:00 z Łubianki do moskiewskiego Domu Związków Zawodowych. Do znajdującej się w nim okazałej sali, w której odbywały się przedwojenne procesy pokazowe, nie dojechał jedynie Antoni Pajdak – z powodu choroby zwolniono go z obowiązku stawienia się na rozprawie.

Pierwszy dzień procesu rozpoczął się od odczytania aktu oskarżenia. Według sprawozdania sądowego w sprawie organizatorów, kierowników i uczestników polskiego podziemia…

Mówiono o oskarżonych, że są członkami Armii Krajowej «nielegalnej organizacji». Przyłapano ich na posiadaniu «nielegalnych nadajników radiowych». Oszczerczo przedstawiali wyzwolenie kraju przez Armię Czerwoną jako «nową okupację». Rozwiązali Armię Krajową, uznając ten akt za «przykrywkę dla swojej dalszej działalności». Zajmowali się « terrorystycznymi aktami dywersji» i «szpiegostwem» na tyłach Armii Czerwonej. Przygotowali plan «wystąpienia wojennego z bloku z Niemcami przeciwko ZSRR». Wszyscy oskarżeni z wyjątkiem jednego przyznali się do winy. Świadkowie z byłej Armii Krajowej potwierdzili zarzuty.

Norman Davies w Powstanie ’44

Składowi sędziowskiemu przewodniczył generał płk Wasilij Ulrich, przewodniczący Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR, znany z wydawania ostrych wyroków podczas wielkiej czystki. Oskarżał Roman Rudienko, który wkrótce miał reprezentować ZSRR podczas procesu norymberskiego. Proces rejestrowały kamery reporterów Kroniki Filmowej. Na galerii zasiedli brytyjscy i amerykańscy dyplomaci jako obserwatorzy procesu.

Uczestniczyli w rytuale, który stanowił upokarzające pogwałcenie zasad, jakie były niegdyś inspiracją alianckiego sojuszu. […] Legaliści podkreślają, że stosowanie sowieckiego kodeksu karnego wobec obywateli innego państwa, którzy nie popełnili żadnego przestępstwa na terenie Związku Sowieckiego i zostali porwani z ojczystego kraju, było w świetle norm międzynarodowych aktem pozbawionym wszelkiej mocy prawnej.

Norman Davies

Proces szesnastu zamknięto we wczesnych godzinach rannych czwartego dnia rozprawy.

12 października 1989 roku Prokurator Generalny PRL zwrócił się z prośbą do Generalnego Prokuratorstwa ZSRR o wszczęcie śledztwa w sprawie Katynia, Ostaszkowa, Starobielska oraz tzw. procesu szesnastu.

Lista oskarżonych