Gułagi w ZSRR, cz. 1: Wstęp

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich to jedyny taki twór polityczny w historii świata. Obejmował obszar 22,4 miliona km kw., skupiał ponad 100 narodowości i grup etnicznych. ZSRR rozciągał się w 11 strefach czasowych na 2. kontynentach. Dlatego znaleźć można tu każdy krajobraz, od morza po góry, od wysp, półwyspów, przylądków, zatok i jezior, po stepy, wulkany, tajgę, tundrę, rozległe bagna i pustynie.

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich powstał w 1922 roku (był to też rok, w którym ukształtowały się granice II RP), a skończył się w 1991 roku, czyli w czasach „wolnej” Polski, dzięki której rozpoczęły się zmiany polityczne w Europie Wschodniej, które w konsekwencji przyspieszyły rozpad ZSRR.

Powyższa mapa prezentuje granice podczas IV rozbioru Polski, który miał miejsce 17 września 1939 roku. Jest to data, niezmiernie ważna, ponieważ jest ona początkiem eksterminacji narodu polskiego, którą zgotowali Niemcy i Rosjanie. Data ta, to początek niespotykanych do tej pory deportacji ludności polskiej. Kresy Wschodnie, zajęte przez Armię Czerwoną, były szczególnie dotknięte brutalną wywózką i przesiedleniami. Warto wspomnieć, że przesiedlenia dotknęły nie tylko ludność polską, ale wszystkich narodowości, które znalazły się w granicach ZSRR. Kierunek tych deportacji był tylko jeden: dalej na Wschód. Pisałam już o tym tutaj.

ZSRR rozciągał się pomiędzy 35°08’ a 81°50’ szerokości geograficznej północnej i 19°38’ długości geograficznej wschodniej a 169°40’ długości geograficznej zachodniej, czyli sięgało aż na drugą półkulę. Rozciągłość równoleżnikowa ZSRR wynosił ok. 9 000 km, a południkowa ok. 45 00 km. Długość granicy to ponad 60 000 km., z czego ok. 40 000 to granice morskie.

Obszar ZSRR to różnorodnie ukształtowana powierzchnia, na której znalazły się tereny depresyjne na Nizinie Nadkaspijskiej, jak i góry, tzw. siedmiotysięczniki w Pamirze czy Tienszan. To także różnoraki klimat a z nim związana różnorodna roślinność, która zmieniała się od śródziemnomorskich plaż na Krymie, przez rozległe pustynie Azji Centralnej, po największe na świecie kompleksy leśne tajgi i wieczną zmarzlinę na krańcach północnych. Obszar ZSRR otaczają wody 13 mórz, które należą do basenów 3 oceanów: Atlantyckiego, Arktycznego i Spokojnego. Znajduję się tu również największe na świecie morze śródlądowe: Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie, które obecnie wysycha. Do basenu Atlantyku należą 3 morza: Bałtyckie, Czarne i Azowskie. Do basenu Oceanu Arktycznego należy 6 mórz: Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie i Czukockie, gdzie ich granice wyznaczają wyspy: Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Ziemia Północna, Wyspy Nowosyberyjskie i Wyspa Wrangla oraz półwyspy: Kola, Jamał, Tajmyr. Do basenu Oceanu Spokojnego należą 3 morza: Beringa, Ochockie i Japońskie, które oblewają dalekowschodnie krańce ZSRR, z granicami są wyspa Sachalin oraz Półwysep Kamczatka.

Zatem, jak widać z powyższego opisu, ZSRR to podzielony na krainy obszar, z ich wyraźnymi naturalnymi granicami, którymi są góry i rzeki. Najlepszym środkiem transportu, aby zobaczyć tą różnorodność jest Kolej Transsyberyjska. Została ona wybudowana w latach 1891–1916 i jest najdłuższą linią kolejową na świecie. Początek trasy jest w Moskwie a koniec we Władywostoku. Trasa liczy 9288 km a sama podróż trwa 6 dni. Dziś podróżujemy w wygodnych przedziałach, natomiast osoby deportowane w XX w. odbywały tę samą trasę w bydlęcych wagonach, często w ścisku, bez możliwości swobodnego poruszania się.

Trasa zaczyna się od Niziny Wschodnioeuropejskiej, która zajmuje prawie całą europejską część ZSRR i ciągnie się od granicy z Polską, aż do góry Ural. Jest to monotonny krajobraz. Na południowym krańcu niziny od południa leżą Karpaty Wschodnie, następnie Półwysep Krymski i góry Kaukaz. Ciągną się one od Morza Czarnego do Morza Kaspijskiego. Od północy leży Karelia ze swoim tysiącem jezior, wśród których znajdują się 2 największe: Ładoga i Onega, oraz wspomniane wcześniej wyspy archipelagu Ziemia Franciszka Józefa.

Syberia dzieli się na Wschodnią i Zachodnią. Cała zajmuje obszar rozciągający się od gór Ural, poprzez Oceany Arktyczny i Spokojny do stepów Kazachstanu i Mongolii. Zachodnia Syberia ma powierzchnę około 2,5 miliona km kw. i jest to w większości Nizina Zachodniosyberyjska. Ciągnie się ona od Uralu po rzekę Jenisej. Jej dość jednolity obszar o niewielkim spadku terenu utrudnia odpływ wód, co skutkuje olbrzymimi obszarami bagiennymi. Nizina Zachodniosyberyjska ma równoleżnikową strefę klimatyczno-roślinną. Od północy znajduje się na niej: tundra, tajga, lasostep i na południu step. Południe niziny zamyka pasmo gór Ałtaj z najwyższym szczytem Biełuchą 4506 metrów n.p.m.

Na trasie Kolei Transsyberyjskiej znajdują się takie miasta jak Omsk. Omsk leży nad rzeką Irtysz i znajduje się ok. 2500 km od Moskwy. To właśnie tu zostali zesłani Polacy w 1832 roku za udział w powstaniu listopadowym (2500 osób) i po kolejnym powstaniu styczniowym (10800 osób). Do dziś w okolicach Omska znajdują się kolonie karne.

Nieoficjalną stolicą Syberii jest miasto Nowosybirsk, przed 1917 rokiem nazywanym Nowomikołajewskiem. Leży ono 3333 km od Moskwy.

Jednym z bardziej znanych dla Polaków miast na Syberii jest Irkuck. Na przełomie XVIII i XIX wieku Irkuck stał się ośrodkiem administracyjnym i gospodarczym Syberii Wschodniej. Od czasów carycy Katarzyny II jest miejscem zesłań politycznych. Wśród których byli:

• podróżnik i geolog Aleksander Czekanowski;
• geolog i przyrodnik Jan Czerski;
• odkrywca i lekarz Benedykt Dybowski
• i wielu innych.

W 1866 roku w okolicach Irkucka zostało wzniecone przez polskich zesłańców (po powstaniu styczniowym), powstanie zabajkalskie. Przywódcami powstania byli: Narcyz Celiński, Gustaw Szaramowicz, Władysława Kotkowski i Jakub Reiner. Wszystkich stracono 27 listopada 1866 roku.

Kolejnymi miastami jakie znajdują się na trasie kolei transsyberyjskiej są:

• Czyta – dawny zimowy obóz Kozaków oraz miejsca zsyłek;
• Swobodnyj z obozem więziennym opisanym przez Aleksandra Sołżenicyna w „Archipelag GUŁag”.

Kolej transsyberyjska kończy swoją trasę we Władywostoku. W 1910 roku, właśnie we Władywostoku urodził się polski pilot Stanisław Daniel, który wraz z rodzicami w listopadzie 1920 przybył do Polski, by później walczyć o jej wolność.

Ten wstęp miał pokazać jak wielkim i potężnym państwem było ZSRR. Do jak odległych terenów dojeżdża kolej transsyberyjska. Jak ogromny obszar zajmuje Syberia. Jak różnorodnie gospodarczo, społecznie, etnicznie, krajobrazowo i geograficznie było to państwo. I w końcu, jak historycznie przerażający był to teren…

Brytyjski pisarz i podróżnik Colin Thubron pod koniec lat 90. XX wieku w swojej książce „Po Syberii” napisał:

Syberia: zajmuje jedną dwunastą powierzchni lądu na Ziemi, a mimo to nie zostawia żadnych pewniejszych śladów w umyśle. Ponure piękno i niezatarty lęk. Pustka zaczyna doskwierać. Dopiero kilka lat temu otwarto pięć miast rozproszonych wzdłuż linii Kolei Transsyberyjskiej – i to dla cudzoziemców objętych nadzorem. Tymczasem Syberia schowała się w plotkę. Białe przestrzenie do dziś są źródłem fantazji i obaw. Jest miejsce, gdzie białe żurawie tańczą na wiecznej zmarzlinie, gdzie wielkie miasto dryfuje zagubione wśród morskiej kry, gdzie mamuty śpią pod lodowcami. Jest miejsce (aż strach pomyśleć), gdzie wciąż trwa w sekrecie koszmar Gułagu, gdzie odbudowuje się silosy rakietowe…

Colin Thubron

Zobacz także:
Gułagi w ZSRR, cz. 2: Lata 1918–1960